جامعهشناسی هویت گروهی و قومی در ایران نمونهی گویشوران لکی در دو میدان؛ میدان ویژگیهای تاریخی و فرهنگی قوم لک و میدان فرهنگ و ادبیات شفاهی مردم لک انجام گرفته است. اکنون دیر زمانی است که اندیشمندانی که بلندگوی سازمان ملل را برای بیان اندیشههای انسانی خود به کار میبرند، به این نتبجه رسیدهاند که در میدانهای بسیار همانند توسعه، عامل فرهنگ مانند مرواریدی بر پیشانی همهی عاملهای دیگر میباشد. چیزی که مردم زیرک ما سالهای سال است که شناختهاند و چه بسیار جلوتر ازدستاند کاران سازمان ملل در این زمینه پیش رفتهاند.
سازمان دانش بومی و فرهنگ شفاهی ایران باختری
ما در سایت ژیانگه زاگروس تلاش می کنیم دستاوردهای سازمان دانش بومی و فرهنگ شفاهی ایران باختری را معرفی نماییم. در این متن قصد داریم جامعهشناسی هویت گروهی و قومی در ایران نمونهی گویشوران لکی از فریبرز همزهای را معرفی کنیم. شیوهی کار ما به این صورت است که برای معرفی هر کتاب پیشگفتار کتاب را در نوشتهی خود بیاوریم. چرا که باور داریم که بهترین معرفینامه برای یک کتاب پیشگفتار آن کتاب است. همچنین در هر نوشته پیشگفتار و فهرست مطالب آن کتاب را در قالب فایل PDF ویژهی دانلود قرار می دهیم تا در صورت نیاز کاربران بتوانند با کلیک بر روی عنوان کتاب فایل را دانلود کنند و آگاهی بیشتری در رابطه با دستاوردهای سازمان به دست بیاورند.
جامعهشناسی هویت گروهی و قومی گویشوران لکی شتهی فریبرز همزهایویژه دانلود به صورت PDF
پیشگفتار کتاب جامعهشناسی هویت گروهی و قومی در ایران
گویش لکی یکی از گویشهای کردی جنوبی است که دارای گویشوران پرشماری در چندین استان باختری ایران است. زیستگاه ایشان در گسترهی بسیار بزرگی در شمال خاوری استان ایلام، در باختر استان کرمانشاه، در جنوب باختری استان همدان و در شمال باختری استان لرستان جاگرفته است. ولی با وجود شمار فراوان گویشوران لکی و فرهنگ پربارشان، تا کنون این مردم ناشناخته ماندهاند و پژوهشی روشمند در بارهی فرهنگ آنها که بخشی از فرهنگ ایران بزرگ است، انجام نگرفته است. بهمین جهت امید است که با این پژوهش بتوان گامی هر چند کوچک در این راستا برداشته و راه را برای پژوهشهای آینده، کم و بیش باز نمود.
این پژوهش در دو میدان اصلی انجام پذبرفته است: نخستین میدانی که این پژوهش تلاش در بررسی آن دارد، در بارهی ویژهگیهای فرهنگی و تاریخی قوم لک است. میدان دوم، در برگیرندهی بخشی از فرهنگ شفاهی مردم لک است که همانا، چشمهای از ادبیات شفاهی ایشان خواهد بود.
در بارهی پژوهشهای انجام شده در بارهی قوم لک، باید یادآوری شود که بجز یک معرفی کوتاه که ولادیمیر مینورسکی در دانشنامهی اسلامی به چاپ رساندهاست، نوشتههای روشمند علمی دیگری که تاکنون در این راستا انتشار یافته باشند، بسیار کمیاب هستند. این را میتوان حتی در بارهی کارهایی بیان نمود که برای درجهی کارشناسی ارشد، در دانشگاههای اصلی ایران پیشکش گردیدهاند. نوشتههای چندی نیز وجود دارند که از سوی کسانی، با علاقهی شخصی نگاشته شدهاند، که بدون پیشینهی روش شناختی در پژوهشهای اجتماعی هستند.

اگر چه در نبود پروژههای پژوهشی گسترده، این تلاشها ستایشانگیزند،
ولی به جهت بکارنبردن روشهای پژوهشی در دانش اجتماعی و در دست نداشتن ابزارها و میزانهای علمی، برخی از این نوشتهها، حتی میتوانند سبب کژاندیشی و کژرویهای گسترده و در دراز مدت گردند. بهمین جهت نمیتوان پذیرفت که پس از چند دهه بنیادگزاری دانشگاههای کوچک و بزرگ در استانهای باختر کشور، هنوز از دانشکدهای برای رشتههای دانش اجتماعی و فرهنگی، باستانشناسی و هنر در همهی این گسترهی پهناور خبری نیست. شاید وجود همین پژوهشها سبب شدهاند که بسیاری از دست اندرکاران سیاسی و فرهنگی ما نیز، نیازی به در نظرگرفتن بودجهی مورد نیاز نمیبینند.
بگونهای که امروزه کشور ما یکی از پایینترین هزینهها را برای پژوهشهای فرهنگی و اجتماعی در جهان را دارد. در حالیکه اکنون دیگر آن دیدگاه سنتی که فرهنگ را رو بنا میشمرد و بهمین جهت اقتصاد و فناوری را در کانون همه ی فعالیت های اجتماعی و ملی قرار می داد به پایان رسیده است. از زبان هنری کسینجر گفته میشود که در دهههای گذشته، کشور آمریکا چنان برنامهریزی کرد که دانشگاهها و کانونهای علمی خود را به گونهای سازمان دهد تا این کشور، بیشتر پژوهشهای اجتماعی را خود انجام داده و بخش مهمی از پژوهشهای دیگر را به کشورهای جهان سومی دهد
فرهنگ شفاهی گویشوران لکی
نتیجه اینکه، امروزه هر آنچه در آن کشورها در میدان دانش طبیعی و پایه انجام می گردد، دو دستی و با سپاس فراوان، در دست کشورهای صنعتی گذاشته میشود. بهمین دلیل میتوان دریافت که چرا دانشگاهیان ما، برای انتشار مقالهای در نشریههای آمریکایی (ISI) به همه گونه تلاش و خواهش دست میزنند، تا یافتههای ایشان را که به هزینهی این مردم به دست آمده است را، چاپ کرده و بدون پرداخت حتی یک دلار، کارخانههای ایشان را بهرهمند سازند.
بیگمان چیزی با این نام، در آمریکا و در دانشهای پایه میتواند وجود داشته باشد؛ در حالیکه در دانش انسانی، نگارنده در اروپا حتی یک پژوهشگر را، پس از بیشتر دو دهه زندگی در آن دیار ندیده است که سخنی در این باره گفته و یا گرایشی در این راستا داشته باشد؛ چرا که این بازی را گویا برای ما جهان سومیها ساختهاند. افزون بر این امروزه پیشرفت یک دانشگاه را در راستای دور شدنش از دانشهای پایه می دانند.
اکنون دیر زمانی است که اندیشمندانی که بلندگوی سازمان ملل را برای بیان اندیشههای انسانی خود به کار میبرند، به این نتبجه رسیدهاند که در میدانهای بسیار همانند توسعه، عامل فرهنگ مانند مرواریدی بر پیشانی همهی عاملهای دیگر میباشد. چیزی که مردم زیرک ما سالهای سال است که شناختهاند و چه بسیار جلوتر ازدستاند کاران ما پیش میروند.
جامعهشناسی هویت گروهی و قومی در ایران
در نتیجه، اگر بتوان از برخی از گزارشها در نوشتههای یادشده بهره برد، باز هم چنین کاری میبایست با وسواس و ریزبینی انجام گیرد. خود گزینش، نه تنها میبایست با ریزبینی انجام بپذیرد، بلکه باید با وسواس هر چه بیشتر روشهای بازبینی و آزمایش را به کار بست؛ همانگونه که در گردآوری و بررسی فرهنگ شفاهی بهر حال همیشه مورد نیاز است. این وسواس از آن جهت واجب است، تا بتوان کمبود بکارگیری روشهای بازبینی در هنگام گردآوری را جبران نمود. در غیر این صورت، نه تنها کژروی و کژاندیشی گسترش داده میشود، بلکه راه را نیز بر جوانانی خواهد بست که میخواهند، در آینده به پژوهشهای روشمند بپردازند.
برخی از روشهایی که نگارنده در این پژوهش به کار بردهاست، با آنهایی که امروزه در جهان زیر پرچم Grounded Theory شناخته شدهاند همسویی دارند. راهبردهای پژوهشی Grounded Theory امروزه یکی از پرطرفدارترین روشهای پژوهشی گردیدهاند و در راه گسترش آن، دهها سازمان پژوهشی در سراسر جهان به کار میپردازند.
یکی از ویژهگیهای این همیستاد پژوهشی، که نگارنده سالها خود، پیش از جهانگیر شدن این استراتژی پژوهشی بکار میبرده، این است که پژوهنده باید آمادگی داشته باشد، تا انعطافپذیری کافی و توان بکارگیری در جا یا فیالبداهه را بویژه در زمانی داشته باشد که روند پژوهش در جریان است. باید به یاد داشت که گونههایی از رفتارهای اجتماعی در جامعهی شرقی وجود دارند که اکنون عنصرهای مهمی در سرشت زیستگاه فرهنگی شرقیان گردیدهاند و بیشتر، به صورت ناخودآگاه از آنها پیروی میشود.
هویت گروهی و قومی در ایران
چنین ویژهگیهای رفتاری را، اروپاییان به سختی درک کرده و یا میآموزند. روستاییان ایرانی، پاسخ آمارگران را نه بر پایهی واقعیت، بلکه بر پایهی آنچه که درجا در مورد نیت پرسشگر ارزیابی کردهاند، میدهند و فروشندگان، بهای کالای خود را، بر پایهی ارزیابی خودشان از آمادگی خریدار و توان خریدش تعیین میکنند.
در کل باید در دیدگاه خود نگاهداشت که این طرح پژوهشی، بیشتر جنبهی اکتشافی یا Exploratory را دارد و بهمین جهت، در پیروی از استراتژی پژوهشی یادشدهی بالا، باید از هر گونه پیشداوری و یا در گیر ساختن همیستادهای گمانهای، تا زمانی که مرحلهی تحلیل آغاز نگردیدهاست، پرهیز نمود. گاهی نیاز است که به تحلیلهایی، در روند گردآوری پرداخته شود و بر پایهی یافتههای میدانی، به بهبود یا دگرگونی، جابجایی و یا جایگزینی گمانهها و یا روشهای تحلیلی و حتی شکل گردآوری میدانی کتابخانه ای، دست زده شود.
ادبیات شفاهی گویشوران لک
برپایهی اندیشهها و هماندیشیهایی که تا کنون در بارهی گردآوری و بررسی ادبیات شفاهی گویشوران لک انجام گرفته است، پیگیری پژوهش با یک طرح کلی و چند گمانه و استراتژی موقت، به شکل زیر انجام شده است:
در پی پژوهشهای کتابخانهای که تا کنون انجام گرفتهاند، به گردآوری هر چه بیشتر گزارشهای تاریخی و روایتهای شفاهی پرداخته شده است. پرسش اصلی نیز، پیرامون “مهاجرت ایلهای لک، به زیستگاه کنونی و آمیختن ایشان با مردمی که پیشتر این سرزمین را زیستگاه خود نموده بودند”، میگردد.
ادبیات شفاهی گویشوران لک، معمولا به صورتهای زیر به کار میروند:
- شعرهای “چل سرو” که در آیینهای استخاره و فال به کار می روند.
- شعرهایی که در آیینهای عزا، با نام” مور” Mur بهمراه یک گونه موسیقی ویژه، خوانده میشوند.
- شعرهایی که در جشنها و به ویژه در جشن ازدواج خوانده میشوند.
- شعرهایی که در گونهای آواز، به نام “گورانی” یا ” هوره” خوانده میشوند.
- شعرهایی که برای خواب کردن بچهها، با نام “لاوه لاوه” خوانده میشوند.
- شعرهایی که ویژهی بازیهای محلی بچههاست.
- شعرهای آیینی که بیشتر به گویش گورانی آمیخته است.
- شعرهای رزمی و یا اساتیری که زمانی نیز از سوی کسانی بر کاغذ نوشته شدهاند.
تاکید اصلی پژوهش، بر روی شعرهای ردیفهای یکم و دوم است.
باید یادآور شد که شعرهای دو دسته ی آخر زمانی نگاشته شدهاند که با آنها این گویش دارای یکی از کهنترین ادبیات نوشتاری کردی گردیده است.
جامعهشناسی هویت گروهی و قومی
همانگونه که یادآور شد، این پژوهش بیشتر جنبهی Exploratory یا اکتشافی است که به صورت Descriptive یا توصیفی پیشکش گردید. با وجود این، تلاش شده است تا به تحلیلهای چندی در پیوند با فرهنگ و هویت گویشوران لکی پرداخته شود و در این میدان، گمانهها و پیش گمانههایی نیز زده شدهاند. شعرهای چل سروو در چند بخش و به دو گونهی تعبیری آورده شدهاند. در یک بخش افزون بر آوانگاری لاتین به برگردان انگلیسی شعرها نیزدست زده شده است.

به طور کلی در گامهای آغازین پژوهش، سه بخش جداگانه پیشکش گردیدهاند:
بخش نخست تلاش شده تا یک بررسی، از هویت قومی مردم لک را داشته باشد و برای پرسشهایی که در این مورد پدیدار خواهند شد، به پاسخهای علمی نیز دست یافته شود. همانگونه که پیش از این یادآور گردید، به جهت وجود نداشتن پژوهشهای روشمند دربارهی این مردم، خواهناخواه پرسشهای فراوانی وجود دارند که نیاز به پاسخ خواهند داشت.
از جمله پرسشهای اصلی که در این مرحله وجود دارند، از این گونهاند:
- هویت تاریخی و قومی مردمی که امروزه به نام لک شناخته میشوند، از چه قرار است؟
- هویت فرهنگی قوم لک را چگونه میتوان تعریف نمود؟
- روند تشکیل هویت مردم لک از دیدگاه همیستادهای گمانهای موجود در میدان Ethnicity Theories از چه قرار است؟
هویت گروهی و قومی گویشوران لکی
در بخش دوم تلاش شده تا شعرهای گردآوری شدهی گویشوران لک و آیینهایی که در پیوند با آنها وجود دارند، آورده شوند. در پایان نیز بخش تجزیه و تحلیل شعرهای شفاهی آمده است. به ویژه تلاش شده تا در تجزیه و تحلیل شعرهای لکی، از محتوای آنها در جهت شناخت برخی از بعدهای ناشناختهی فرهنگی و تاریخی این مردم بهره گرفته شود. تجربههای بدست آمده در ادبیات شفاهی قومهای دیگر جهان، نشان دادهاند که این گونه شعرهای شفاهی نشانگر بسیاری از بعدهای جهانبینی گروهی گویندگان آنها هستند. آنها همچنین میتوانند به پرسشهایی در بارهی هویت فرهنگی و تاریخی پاسخ دهند. برخی از پرسشهایی که در این مرحله مطرح هستند عبارتند از:
- از دیدگاه فرهنگی، قوم مورد پژوهش دارای چه ویژهگیهایی است؟
- شعرهای عامیانه که بخشی از جهانبینی این مردم را میتوانند معرفی نمایند؟
- چه باورهایی پیرامون این شعرها وجود دارند؟
- نقش اجتماعی شعرهایی که در آیینهای چل سروو خوانده میشوند، کدامند؟
- نقش شعر در خلاقیت هنری مردم کوچنشین کدام است؟
- افزون بر بخش های بالا که به زبان فارسی هستند، چکیدهای از آنها به زبان انگلیسی آورده شده است. در این راستا در یک بخش از عرضهی شعرهای چل سرو و موور به برگردان انگیسی آنها پرداخته شده تا پژوهشگرانی که به زبان فارسی آشنایی ندارند، از محتوای کلی اینگونه شعرها آگاهی یابند.
تهیه کتاب هویت قومی و گروهی گویشوران لکی از فریبرز هوزهای
هنر آشپزی کرد از دیگر دستاوردهای سازمان دانش بومی و فرهنگ شفاهی زاگرس
M. Reza [Faribors] Hamzeh’ee, “LAK TRIBE,” Encyclopædia Iranica, online edition, 2015