افسانهی « پشی دم بڕیاگ » یکی از افسانههای کهن زاگروس است که آقای سیامک نجفی به کُردی کرمانشاهی رویات کرده است.
چکیدهی داستان
گربهی سیاه چشم براقی چموش که حاضر نبوده رام آدمی شود و برای خودش صاحبی پیدا کند، که بجای نگهابانی شکمش را سیر کند و سر پناهی داشته باشد، می خواسته است که زندگیش را با دله دزدی بگذاراند. از طرفی یک پیرزن تنهای مهربانی که در گوشهایی از شهر برای خودش زندگی می کرده است، و با داشتن یک بز زندگی و اموراتش را می گذرارنده است. پیرزن آنقدر با بزش به مهربانی رفتار می کرده است و هر بار برایش آواز می خوانده، ک بزش به او شیر حسابی می داده است. و از طرفی هم آنقدر برای مشکش آوز می خوانده و مشک دوغش را با لای لای و آواز پیرزن درست می کرد، مشک هم به او بهترین کره برای روغن دان (روغن حیوانی) و بهترین دوغ برای کشک به او می داده است. که روزی سر و کلهی این گربه پیدا می شود و آسایش زن را با دزدی کردن از شیرش بهم می زند. پیرزن هم از دست بر قضا اتفاقی دمش را میزند و گربه بی دم می شود. آنزمان هم در بین گربهها گربهی بی دم چون مرد بی سبیل بوده است. هیچ گربهایی او را گربهی اصل و نصب دار نمی دانستهاند. هر ساله گربهها برای مهمانی بزرگ گربهها در شهر گربهها برگزار می شد، می رفتند. آنجا کلی گربهی نر و گربهی مادهی جووان با هم آشنا می شدند و با هم دوست گربه می شدند، شانس بزرگی برای کل گربههای جوان و گربههای دم بخت بود که از تنهایی درآیند. ولی گربهی داستان ما بی دم می شود وبایستی راه حلی پیدا می کرد که دمش را از دایه (پیر زن مهربان) پس می گرفت.
پشی دم بڕیاگ
وە کوو باریم وە کوو بژنەفیم، بژنەفیم وە یه دایه کهیوانوێ ک لە دار دنیا یە بزنێ داشت و کەلاوەییگ ک وە ناوێ زنەیی کردیا. دایە کەیوانوو هەر رووژ چیاد گژ گیا جەم کردیادن هاوردیا خستیادەی وەر بزنەگەی و خاس بزنەگەی لاوانیاد.
بزن ههرجار ک دایه کهیوانوو لاوانیادهی، دی وه دهس خوهی نهمانیا کول گیانێ بیاده شیر و زایاده ناو گوانهیل و رهزایهت و ئشق شیرهگهی پێشکهش دایه کهیوانوو کردیا. شیرهگهی بیاده یه تیانچهی گهورای شیر.
دایە کەیوانووش وە سەر خوەی دووشیادەی و ههرچێ دووسی و مێر و مێبهته وهل دهسهیلێ ک رهگهیلێ دهر هاتۊیه دهیشت، درێخ نهکردیا. دایه کهیوانوو جوورێ ئهڕای گوورانی چڕیادن و گووان بزنهگهی وڵاویا، ک بزن گومان نهکردیا دێرێ دووشێدهی، فکر کردیا دێرێ نازێ کهیدن.
جا دایه کهیوانوو وە شوونێ ههر وه بهیت خووهنین خووهی شیرەگەی بردیاد، نیادەی ماس. دی ئهو جوور بی ک هەر ٣ رووژ یە کەش یە مەشکە ماس وە لێ نیاد و مەشکەی کردیا قەی سێ پاگەیا و جا وه ئەسپایی ئەڕا خوەی ژەنیادەی. دایە کەیوانوو مەشکەیش خاس لاوانیا. وهختێ مهشکهگه ژهنیاد، ئهڕا مهشکهگهی بهیت خووهنیا وه تیا:
مهشکه مهشکه بژهنیا
وه کاف و کهره
ئاو ئهڕاد تێرم
وه جووهگهی سهیمره
مهشکهیش ئهوقه خووهشێیه لاوانن دایه کهیوانوو هاتیا دوکوتی ماسگه کردیا کهره.
دایە کەیوانوو وەتیا وەختێ مەشکە بلاونی، کەرە فەرە دیەدیە پێت. وە کەرەگەیش رووین دان دوورس کردیادن. وەی جوورە ساڵی چهن هیزە رووین دان وە لێ دەر هاوردیادن، لە دوو مەشکەگەیش کەشک و دوو تەرخینە دورس کردیان. دایە کەیوانوو وەی جوور وە فرووشتن ئەو چشتەیلە زنگانی خوەی کردیادن و موختاج هوویچکەس نەوی.
یە چەن رووژێ بی هەر چێ رووژه تواستیا شیرهگهی بنهیده ماس، دۊنسیا ک چما ئی شیره کهموه بییه. ئهوهڵ وه خووهی موتهشک بی، ک هاتیا بزنهگه دی دووسێ نهیاشتۊ و شیر کهم دهیه پێ تیانچهیگهی جوور جار جاران پڕ له شیر نهکردگه.
ئی رووژهگه خاس تهفرهنجێ گرد، و دی فره وه ئاسپایی و ئارامێ و وه کزهی فره دڵگیری ئهڕا بزنهگهی گوورانی چڕی.
ههی ههی بزنه قوتینه
منم منم دایه پیرینه
گوڵ گوڵ وخاڵ خاڵ و چهرمینه
شاخهیلت بڕنده و تێژینه
گووانهیلت ئهزیز و رهنگینه
ههی ههی بزنه قوتینه
منم منم دایه پیرینه
بزام ههر جوور جار جاران زاتت شیرینه
ئهوهڵ دهس تێرمه ئهو دو گوان وهرینه
جا بزام چهنی شیر کهیده ناو گوانه پشتینه
ههی ههی بزنه قوتینه
منم منم دایه پیرینه
بزنیش ههر جوور داییم سهرمهس کاویژ کردن بیات و گوان خهیرومهنی نیاده ئختیار دو دهس پڕ له مێهر دایه کهیوانوو. دایه کهویوانوو دی بهڵی ههر جوور جار جاران تیانچهی پڕ له شیر بی.
دایه کهیوانوو فره دڵێ گریاد. وه لای خووهی فکر کرد هاتیا دێو درنج کهفتۊیه ماڵێ. وه لای خووهی وتیا من خوو وه کهس گهینی نهکردمه، ئهڕا شیرهگهم دوکوت بوو. وهختێ خاس فکر کرد، ک چهبکهم و چهنهکهم، وه ئییه رهسی ک وهختێ شیرهگهی نهی ئهڕا ماس، کوڵ بگرێ بزانێ ک دێو و درنج تییه ئهڕا شیرهگهی یا چو حکمهتێ ههسن. جا چی یه دهرزی هاورد ک ئهگه دێو بوو وه پشتوه بیهده دێوهگه، دێوهگه باریده تڵسم خووهی. یه تێشهیش داشت نادهی لای خووهی.
وساد تا دوکوت شهوار. له پهنای مانگهشهو ک تریفهی له وهنهدیک کهلاوهگهی دیاده ناو ماڵا، دی یه سیاتی وهل دوه چشت گرهکهر له وهر تێوڵی تی وهره پێ ک ئیهی خووهی له پهنام بایه شیرهگه له تاریکی خووهی داگردۊ. وهختێ خاس دوپیهکێ گرد، دی یه پشی سیهی چهو زاقێ بی. دایه کهیوانوو که له ترس و له وهشت گیان خووهیا تێشهگه گردۊیه ناو دهس، وه یه بهرهکهت تێشه له دهسێ هاته خوواره تا وهت پشی پشی، تێشه راس داده دم پشی و دم بڕی.
پشی وە میاو میاو و دم بڕیاگ بەلەسە کرد دەرچی. و دی تماشای پشت سهر خووهیش نهکرد.
دی وە پشی تا مودەتێ خەوەرێ نەوی. و دایە کەیوانوویش وە خیاڵ راهەت شیرەگەی نیادە ماس زنهیی دایه کهیوانوو دوواره بیه زنهیی جارجاران.
*****
یه رووژ لە رووژەیل، پشیهیل گشت جهم بین ک بچنه ئهڕا شار پشیهیل وه مێوانی.
پشی سیهی کهزاییش تواست وەلیانا بچوو. پشیهیل تر وەختێ دینەی وهلێ قهبوول نهکردن و وهتنە پێ ک تو بایهس دم داشتوویت. مەگەر بوودن پشی بێ دم!
پشیەیل وە لێ پرسین: ئەی برا نامەیێ! دمت چەوە پێ هاتگە؟
پشی دم بڕیاگیش وەت: لە دایە کەیوانوو شیر دزی کردم. ئەویش یە رووژ زەفەرە لێم هاورد، دمم قترتان.
پشیەیلیش وەتن:
“ئهی دی کهی داو دزی مهنگه. مهگهر نهیده گشت پشیهیل ههرکهس ئهڕا خووهی خاون پهیا کردگه و خاونهگهی شیر و نان کهره دهیه پێ. تو تهویسا وهجیای نهیلێ مۊش هیزه و مهشکهگهی کونا بکهی.”
پشیهیل وه پشی دم بڕیاگ وهتن ک هۊش رێ نەیری قەیر لە ئەوە ک دمت لە دایە کەیوانوو بسەنیدوە.
ئەوە ب ک هەر ئەو رووژە پشی هاته دۊیاوه لە لای دایە کەیوانوو.
پشی لاره مل وسادن و سهرکرده خووار و وهته دایه کهیوانوو:
ههی دایه مردمە وکفنم بکە! من خهجاڵهتم. جووان بیم، نادانی و خهریهت کردم. دی قهوڵ دهم هۊش وهخت دزی نهکهم. ئهگهریش وه پشیهری قهبوولم بکهی تا ئاخر ئمر بمه نگابان ماڵ و مڵک و داراییت و ههرچێ مهشکه و هیزه داشتۊت جوور چهو خوهم وه لیان ئیوهت کهم و نایلمم هۊش مۊشێ له ئی دهورا فزه بکهی. تهنیا بیلی ئهوهڵ بچمه مێوانی شار پشیهیل.
دایه کهیوانوو ک وه ئی جورهت و کار خاس پشیه که له کار گهنێ بهتاڵ بیه، فره خوهشهاڵ بی، وهت:
ئهگهر هاتوو دوواره خهتا کردی چه؟ من ئیکهشه یهلای سێوڵت بڕم ک بیده پهن ئاڵهم.
پشی وهت: ههی دایه، ههر ئیسهیش بیمهسه پهن ئاڵهم. پشیهیل تر هۊشکامیان وهلما دی هاوکوڕی ناکهن.
ههی دایه دهسمه داونت، ههر کاری ویشی کهم، بهس دمەگەی من ها کوو؟ بیهروهی دۊیاوه وه پێم.
پشی دی ههر پا داگهز و وهتیا: ههی دایه دمهگهم ها کوو؟
دایه وهت: بوویش بزام، شیرهگهیێ من ها کوو؟
پشی وهت: ئهگهرێگانه شیرهگهد بارمه دۊیاوه، دمهگهم دهیه دۊیاوە؟
دایه کهیوانوو وهت: ئهگهر تو شیر من هاوردییه دۊیاوه، منیش دمهگهد دهمه دۊیاوه.
*****
پشی وه خوهشڵه خوهشی و وه ئهوه ک دایه کهیوانوو بهخشیهی فره خوهشهاڵ بی و ههی ههڵا کرد ک فکر و چارهی بکهی بزانێ چۊ بتوانێ شیر دایه کهیوانوو ئهڕای بارێده دۊیاوه.
پشی چی وهته بزنه قوت:
ههی بزنه قوت شاخ تیژ و کاری جوور شهنگ،
گوش قوت و داییم وه دهنگ.
یه کهم شیر دهیه پێم؟ تووام بییهمهی دایه کهیوانوو ک دمهگهم بییه دۊیاوه، تا بتوانم وه گهرد هاو کوڕهگانما بچمه ئهڕا شار پشیهیل.
بزنه قوت وهت: ئهگهر یهکهم پهل ئهڕام باری، تا شیر بزاییدە ناو گوانم، ئمجا توانم شیر بیەمە پێت.
پشی چییه لای دارە وزمهگهی مامە سووبەت وهت:
ههی دار وزمهی گهورا، ک داییم وزمت وه قوڵه و دارا! کهمێ پهل دهیه پێم ئهڕا بزنه قوت بووهم، تا بزنه قوت شیر بییهیده پێم، منیش شیرهگهی بووهمه ئهڕا دایه کهیوانوو، دایه کهیوانوویش دمهگهم بییه دۊیاوه، تا بتوانم وه گهرد هاو کوڕهگانما بچمه ئهڕا شار پشیهیل.
دار وزمیش وهت: بزان مەڵاقم وشک بییە، ئهرێگانه کهمێ ئاو ئهڕام باریدن ک تێر ئاو بم، جا توانم پەل بییەمە پێت.
پشیش ههی ههلا چییه سەەر کانی و وهت:
ههی کانی پڕ ئاو، ک داییم هەسێڵێگی لە ئاو، مهیشوور و وه ناو، کهمێ ئاو دهیه پێم تا بووهمه ئهڕا دارە وزمهگهی مامە سووبەت، تا داره وزمه گه کهمێ پهڵ بێیهیە پێم، مینش پهلهگه بووهمه ئهڕا بزنه قوت، تا بزنه قوت شیر بییهیده پێم، منیش شیرهگهی بووهمه ئهڕا دایه کهیوانوو، دایه کهیوانوویش دمهگهم بییهیدوە دۊیاوه پێم، تا بتوانم وه گهرد هاو کوڕهگانما بچمه ئهڕا شار پشیهیل.
کانییش وهت:
من بایهس ههڵم کهی، رێ و بان ئهڕام دورس کهی و یه جوو قهشهنگ ئهڕام دورس کهی، تا بتوانم وه گهردا بامه ئهڕا پای داره وزمهگه.
پشی چییه لای مامه سووبهت. وهته مامه سووبهت:
ههی مامه سووبهت دهنگ زهڵال، ک له کانی پووڵاوه چری، دهنگت له وهر خێرزنهوه دهیه جوواو، بێڵێگ وه قهرز دهیه پێم ک بچم له سهرکانی جووێگ دورس کهم، تا ئاو بایده پای دار وزمهگهد، دار وزمهگهد داییم تێر ئاو بوو، وه جیای یه کهم پهل بیهیه پێم، تا من بووهمهی ئهڕا بزنه قوت، بزنه قوتیش بخوهیدهی، شیر بیهیه پیم، شیرهگه بوهمه ئهڕا دایه کهیوانوو، ک دمهگهم بڕیه، بیهیدهی دۊیاوه. تا بهشکم بتوانم بچمه مێوانی وه شار پشیهیل.
مامه سووبهت سینهی ساف کرد و وهت:
ئهی ئهگهر بێڵهگهم دزیت و ناوردیدهی چه؟
باییس یه تاڵ سیوڵت بنهیه گرهو!
پشێ دهسه پاچه بی و کهمێ خهمین بی و مله جهڕهییگ کرد و وهت:
ئهی مامه سووبهت دهنگ زهڵال، ئهگهر من ههر شهش تاڵ سێوڵ دێرم، ئهگهر یه تاڵێ بیهمه تو، دی سهنگهلا بام، ناتوانم خاس رێ بکهم. دهسمه داوانت، یه مهرجێ تر ئهڕام بنه.
مامه سووبهت کهمی تماشای دم بڕیاگی و جوانی پشی کرد و دڵێ هاته رهخم وهت:
پهس ئهڕام قهسهم بخوه ک بێڵهگهم تیریه دۊیاوه.
پشێ وه خوهشی ئهسر زاییه ناو چهوهیلێ وهت:
ئهی مامه سووبهت، وه شیر داڵگم وه رهنج پیهرم، کارم تهمام بی، ساق و سهلیم ئهڕاد تێرمهی دۊیاوه.
مامه سووبهتیش چی یه کاشی بێل ک تازه دمهگهی ئهوهز کردۊ و خوهش دهس بی، ئهڕای هاورد.
پشیش وه خوهشڵه خوهشی بێل گرده سهر شانوه و چی وهرهو سهرکانی.
پشێ یە شەو یە رووژ بێ وچان کار کارد تا توانست یە جووێگ دورس بکەی ئهوجوو ک کانی خوهشی بایدن و راههت له ناویا بتوانێ بچوو تا لای دار وزمهگهی مامه سووبهت.
جوو ک تەرک تەرکێ کیشریا کانی قونەرە کرد تا پای دار وزمەگەی مامە سووبەت گت نەکرد. دار وزم خاس تێر ئاو بی.
دار وزم خوەی لەخشان و پهل ئەڕای خستە خوار و ئەو ناوە کردە پەل.
پشیش پهلهگان جهم کرد بیه یه کوومای پهل فره خاس. جا برد داده بزن قوت، بزن قوت شیر داده پێ، شیر برد داده دایه کهیوانوو، دایه کهیوانوویش وهت:
بچوو دمهگهت ها بان کهنۊ تەرخێنەگە، و ههڵێ گر.
ئییهیش دمێ برده ئهڕا لای رهفیقهیلێ، ک گشت چەوە رێ بین و وه خاتر ئیهی یه رووژ و تاقێ مسافرهتیان خستۊنه دۊیا.
رهفیقهیلێ دمێ لکاننه قهی کلینجگێوه. و چین وهرهو شار پشییهیل.
له بهین رێ سهریان تهقییه چهمێگ. یهکی له پشیهیل ک سهرگهورایان بی و وهکارهتر وه گشتیان بی وهت:
ههی پشیهیل ئیه چهم زمکانه ئاوێ فره تێژه. من کهفمه نووا و ئیوه گشت یهکی وه دۊیای ئهواکه دم یکتر بگرین ک ئاو نهوهیدهدان. من خووهم وه دهسه مله چم.
جا پشی سهرگهورا خوهی باییس بکهفتیا نووا، و یهکی دم خوهی بگردیا و ههر کام له ئهوانه تر دم یهکتر بگردیان ک ئاو نهوهیدان. پشی دم بڕیاگ ک دمێ چسپانووینه قهی یهکوڵینجگێ، بمهندیا ئاخر ک کهس نهتوانستیا دمێ بگرێ.
ئاو فره تێژ بی، هاژهی هاتیا.
هەر ئهوجوو ک پشی سهرگهورایان وهلیانا راوێژ کرد و وهته پیان، گشتیان قسهی گووش گردن و دم یهکتر گردن، نیره پشی گهورا جوور ماسی سوله کریادن و دهسه مله کردیا و ئاوهگه بڕیادن و چیادنه ئهو دهس. پشیهیل تریش یهکی وه شوون ئهواکه دم یهکتر گردۊن و وه شوونێ چیان.
بایمنه سهر پشی سیهی چهو زاق کهزایی ک دمێ لکانۊنه قهی کلینجگێ. پشی سیهی چهو زاق تا ناو راس چمهگه خاس چێ. له ناو راس چهم ک تاف ئاوهگه فره رێژاو بی، داده دم پشی، له قهی کلینجگی کهنیهی و داده لی بردهی. پشی تا تواست دمێ بگرێ هەیە نەوی خوەیش ئاو بوەیدەی.
وهختێ چینه ئهو دهس ئاو، هاوکوڕهیلێ دواره دین ک پشی بێ دموه بی. پشی سهرگهورا وهته ئهو پشیهیل تر:
ههی هاوکوڕهیل، گشت خاس دیمن ک دی پشی دهرس ئبرهت خووهی گرد و ئهڕا وه دهس هاوردن دڵ دایه زامهت خوهی کیشاد. دی ئیمه ئهزیهتێ وه یه بیشتر نهکهیمن. خوهی وه ئهنازهی کافی شهرهمهساره.
پشیهیل تر قسهی سهرگهورایان گووش دان و دی هۊشه رۊ پشی دم بڕیاگ ناوردن.
ئهوه بی ک وەختێ چییە ئەڕا مێوانی ، پشی کەزایی دووارە بێ دموە بی.
پشیەیل وڵاتەیل تر گشت هاتۊن، پڕ لە پشی ئازەو بی. پشیهیل پڕ له ناز و کرشمه ک دڵ ههر نیره پشیگ ئاو کردیان. جا هەر پشی ئازەویگ ک چەوێ وە پشی دم بریا کەفتیا، دیا پریک پاک خەنین و دۊر بیاد . پشی جایل جوانەگانیش وە گلایگا وە لێ توویلەکی کردیان. پشیش لا دەسێ پفیلە داخ کرد ک دی دزی نەکەی. ک ئی پهنیه وه سهرێ هاورد و مێوانی بییە ژار مارێ.
چهپێ گوڵ و چهپێ نهرگز
مهرگدان نهوینم ههرگزای ههرگز
اگر علاقهمند به شعر هستید، ببینید؛ شعرهای ژیان گه زاگروس
گرگه شو گرگانه شو
بو فلانی بخوه و فلانی بنه کل دیوارگه ارا سو😕
انتهای قصه هم این و میگفتن و تا خود صب «زِرکه» چشممان می آمد از ترس😄😄