خِرَدِ مردمی در زبان کردی: مه‌سله‌تئ کوردی کرماشانی (همراه بررسی و واکاوی فرهنگی)

خِرَدِ مردمی در زبان کردی: مه‌سله‌تئ کوردی کرماشانی (همراه بررسی و واکاوی فرهنگی) از فریبرز همزه‌ای،چهلمین دستاورد سازمان دانش بومی و فرهنگ شفاهی ایران باختری

From Under-development to Sustainable Development:  Vol. 5

People’s Wisdom in Kurdish Languagei

 A collection  and cultural analysis of Kurdish sayings and proverbsm by: Fariborz Hamzeh’ee

در این دوران شگفت که گسترش لگام گسیخته‌­ی فرهنگ سرمایه­‌داری، نابودی زیستگاه­‌های طبیعی و فرهنگی را به اوج رسانده است، به گفته­ و تخمین­‌هایی، در پنجاه سال گذشته، دو سوم و یا حتا سه چهارم از دنیای گیاهی و جانوری از میان برداشته شده است. پس می­‌توان تا اندازه­‌ای­ گمان برد که جدا از این زیستگاه طبیعی، در همین دوران، همچنین چه برسر سرمایه­‌های فرهنگی جهان آورده شده است. ولی بر فراز همه­‌ی دیوارهای ویرانه­‌ی به جا مانده از سرمایه­‌های فرهنگی­، سوخته­‌ی اندیشه و خِرَد هزاران ساله­‌ی بشری بوده که خاکسترش را نیز باد برده است.

اگر چه در کانون­‌های سرمایه­‌داری پدیده‌­ی اهریمنی ناپدید شدن زیستگاه طبیعی زمین اینک تا اندازه‌­ای شناخته شده و به جنبش­‌های گوناگونی انجامیده، پدیده­‌ی ویرانی زیستگاه فرهنگی تا کنون ناشناخته مانده است.

کتاب خِرَدِ مردمی در زبان کردی از فریبرز همزه‌ای

اگر چه در کشورهای پیرامونی، به پیروی از کانون­‌های سرمایه­‌داری تلاش­‌های کمی در راستای نجات­‌بخشی از زیستگاه­‌های طبیعی انجام می­‌شود، هیچ نشان برجسته‌­ای از تلاش چشمگیر برای نگهداری یا بازیابی زیستگاه­‌های فرهنگی به چشم نمی­‌خورد.

جامعه­‌های پیرامونی سرمایه­‌داری دهه‌­های بسیاری تنها به تقلید کورکورانه (و بیشتر نادرست) سرگرم بوده‌­اند و جدا از پیروی از فرهنگ و اندیشه­ در کانون‌­های سرمایه­‌داری، چیز دیگری نیاموخته‌­اند. از این­رو اگر الگوهای آنها در یک میدان ویژه کاری نکرده باشند، ایشان نیز هیچگاه توان اندیشیدن و انجام کاری را در خود نمی‌­بینند.

مانند دیگر بخش‌­های جهان پیرامونی، مردم سرزمین­‌های خاورزمین نیز، ارزش داشته­‌های فرهنگ بومی خود را نمی­‌دانند؛ به همان دلیل که دیرگاهی است که نیروی اندیشه‌­ی خودجوش خود را، همراه با همان فرهنگ بومی از دست داده‌­اند. هنر نخبگان چند سده­‌ی گذشته­‌ی خاورزمین، بیشتر پیروی کورکورانه از همه­‌ی آن چیزهایی بوده که از فرهنگ سرمایه­‌داری شنیده و یا آموخته و­ یا اینکه به پندار خود برداشت کرده‌­­اند. آنها حتا اگر از پیامدهای منفی تکنولوژی سرمایه­‌داری نیز آگاهی یابند، در آن جایگاه اندیشه­‌ای نیستند که راه­‌های دیگری را بیازمایند.

برای همین، چه بسا بیشترشان بر این پندارند که آنها نیز باید همانند باخترزمین برای رسیدن به فناوری­‌های پیشرفته، زیستگاه خود را آلوده و ویران سازند؛ چه به گمان ایشان، هیچ راهی جدا از آنکه آن “از مابهتران” پیموده‌­اند نمی­‌تواند وجود داشته باشد. آنها بر آنند که اگر این به­ راستی راه درستی نمی­‌بود، این “از ما بهتران” که نمی‌رفتندند و چنانچه مشکلی هم پیش آمده باشد، آنها خودشان از میان برمی­‌دارند. نخبگان جهان پیرامونی یا همان “جهان سوم” چنان شیفته و شیدا و ناخودآگاه در آیین سرمایه­‌داری هستند که (گویا به درستی) خود را چیزی بیشتر از بندگان گناهکار و ناکارآ نمی­‌بینند.

مه‌سله‌تئ کوردی کرماشانی (همراه بررسی و واکاوی فرهنگی)

امروزه در میان خود “از ما بهتران” بسیاری هستند که دریافته­‌اند که سرمایه­‌داری دیرگاهی است که کشتی جهان را به گل نشانده است. اگر چه در برابر مقاومت سرمایه‌داری، آزاداندیشان باخترزمین تاکنون تلاش­های گوناگونی در راستای نجات زیستگاه طبیعی زمین انجام داده­‌اند، ولی به دلیل­‌های گوناگون، آنها نیز نتوانسته‌­اند حتا تا اندازه­‌ی کمی، در راستای نجات زیستگاه فرهنگی،کاری انجام دهند.

اگر چه در ایران دهه­‌ها پیش، کسی مانند صادق هدایت به ارزش ادبیات شفاهی آگاهی داشته و برخی پیروان او مانند انجوی شیرازی و صبحی نیز، در راستای گردآوری فرهنگ غیرمادی مردم برآمدند، ولی به سبب نبودن پشتیبانی از سوی نخبگان و نهادهایشان، این مهم نتوانسته دامنه و گسترش یابد.

پندار بی­‌اندیشه­‌ی نخبگان و دانشگاه‌یان خاورزمین از دانش، هنر و فرهنگ نشان می­‌دهد که بسیاری از ایشان در فن تقلید خودمدار شده‌­اند. از این­رو چه بسا که پندار و دریافت ایشان از اندیشه و فرهنگ باخترزمین، با خود الگوهایشان همانندی نداشته باشد و تنها یک توهم از چیزی باشد که آنها توانسته­‌اند دریابند. از این­رو چه بسیار که پنداشت آنها از اصل و الگو، همانا مانند آن فیل در تاریکی باشد که هر کس برای خود آن را به گونه‌­ای در می­‌یابد.

مه‌سله‌تئ کوردی کرماشانی

در پی سال­‌ها بررسی و پژوهش درباره­‌ی فرهنگ سرزمین نیاکانیش، نگارنده بر آن شد، تا با وجود دوری از دوران نوجوانی، به آنجا بازگشته و در راستای شناخت بیشتر و شناساندن آن به تلاش بپردازد. پیامد تلاش­‌هایی که در این راستا از سال 1378 آغاز گردید، به گردآوری یک آرشیو از فرهنگ شفاهی و دانش بومی استان­‌های پنجگانه­ باختر کشور انجامید. این آرشیو که به یاری شمار بسیاری از دانشجویان دانشکده­‌ی کشاورزی دانشگاه رازی پدید آمد، که همگی در روستاها و شهرهای کوچک زندگی می­‌کردند. این آرشیو دربرگیرنده­‌ی ادبیات شفاهی و تا اندازه­‌ی کمتری دانش بومی است و تا کنون بخش­‌هایی از آن انتشار یافته است.

زبانزد­ها و گفته­‌های مردمی که در این کتاب گردآورده شده، بخش دیگری از آرشیو یاد شده است. اینگونه گفتارها، دستاورد گروهیِ توده‌­هایی از مردم در نسل­‌های فراوان است و از این­رو جلوه‌­ی خَرد جمعی مردمی است که در درون یک زیست­‌بوم زندگی کرده‌­اند.آنها بخشی از فرهنگ غیرمادی همان مردم شمرده می­‌شوند که برگرفته از تجربه‌­ها و یافته­‌های زیستی نسل­‌های گوناگون ایشان است. خواه ناخواه بخشی از چنین فرهنگ مادی، ویژه­‌ی مردم ­همان زیست‌­بوم است و بخش دیگری، همسان مردم دیگری است که در زیست‌­بوم‌­های دور و نزدیک زندگی می­‌کرده‌­اند.

خِرَدِ مردمی در زبان کردی

کم و بیش بیشتر تاریخ­­‌ها برای و درباره‌­ی زورمندان و زورگویان نوشته شده‌­اند، و‌ منبع­‌های نوشتاری دیگر برای به دست آوردن آگاهی و انجام پژوهش درباره‌­ی توده­‌های مردم بسیار کمیاب است. در تاریخ­‌های نوشتاری تنها هنگامی به گروه­‌ها و یا توده­‌های مردم پرداخته می­‌شود که رخداد در پیوند با زورمندان بوده باشد. همین سبب شده تا آگاهی‌­های ما درباره‌­ی زندگی گذشتگان بسیار ناچیز و گنگ بماند. همین ناچیزبودن گزارش­‌های تاریخی(که آنها هم بیشتر درباره­‌ی جنگ­ها هستند)، سبب می­‌‌شوند که گمانه­‌های داده شده درباره‌­ی زندگی مردم گذشته از ارزش بسیاری برخوردار نباشند.

با وجود چنین نارسایی­‌هایی، باز هم بیشتر مردم بر این باورند که با همین اندازه آگاهی، آنها همه چیز را درباره­‌ی گذشتگان به خوبی می­‌دانند. این­گونه باورها ریشه در دانش سرمایه­‌داری دارد که همیشه در تلاش بوده تا نشان بدهد که توانسته زندگی سخت گذشته را پایان داده و دنیای “آرمانی” کنونی را به ارمغان بیاورد. برای همین، شاید شگفت نباشد که دانشمندان دست­‌پرورده­‌ی آموزش سرمایه­‌داری “خصوصی” و سرمایه‌­داری “دولتی”، به این­گونه نارسایی­‌ها وکمبودها تاکنون نپرداخته­‌اند.

ولی روشن است که آگاهی از گزارش‌­هایی که در­باره­‌ی بخش کوچکی از زندگی گذشتگان است، نمی­‌تواند تصویر و یا تصور جامعی را به ما بدهد. از این­رو، گمانه‌­ها و پندارهایی که تنها بر پایه­‌ی گزارش‌­های تاریخی نوشتاری تاکنون پدیدآورده شده‌­اند، نه تنها نارسا، بلکه بسیار گمراه­‌کننده نیز می­‌توانند باشند.

خِرَدِ مردمی در زبان کردی: مه‌سله‌تئ کوردی کرماشانی (همراه بررسی و واکاوی فرهنگی)

یکی از منبع­‌هایی که می­‌تواند بخشی از آگاهی ما را درباره­‌ی زندگی گذشتگان‌مان بهبود بخشد، همانا فرهنگ و ادب شفاهی و نانوشته است. به‌­راستی فرهنگ و ادبیات گفتاری یا شفاهی، از مهم­ترین منبع­‌ها برای آگاهی، بررسی و پژوهش درباره‌­ی زندگی مردم جهان در دوران­‌های پیشین به شمار رود.

شگفت نیست که باوجود جایگاه تمدنی زاگرس در دوران باستان و چند سده­‌ی آغازین دوران اسلامی، سخن از باشندگان آن در کتاب‌­های تاریخی کمتر از ناچیز است. تنها کتاب شناخته شده­‌ی تاریخی که یکجا به تاریخ چند سده­‌ی گذشته­ زاگرس‌­نشینان پرداخته، کتاب تاریخ کردستان است که آن هم تنها درباره­‌ی حکومت­‌های محلی زاگرس در دوران صفویه است. این کتاب که بیشتر از چهارصد سال پیش به دست شرف خان بدلیسی نوشته شده، از این دید دارای جایگاه ویژه‌­ای است. از این کتاب می­‌توان دریافت که با وجود اینکه سرزمین­‌های زاگرس گاه وابسته و خراج­گذار امپراتوری عثمانی و گاه صفوی شمرده می­‌شدند، باز هم دارای شماری حکومت­‌های خودمختار و زیست­‌بومی بوده است.

آگاهی ما از این حکومت­‌های خودمختار بسیار ناچیز و درباره‌­­ی مردمش هم کم و بیش هیچ است. این در حالی است که می­‌توان گمان برد که اینگونه حکومت­‌های محلی می­‌بایست در دوران­‌های پیش از صفویان و عثمانیان نیز وجود می­‌داشته؛ همانگونه که پس از آنها نیز تا دوران مدرن کم و بیش یافته می­‌شدند.

کتاب خِرَدِ مردمی در زبان کردی انتشارات دانشگاه رازی

بخشی از کتاب تاریخ شرف­نامه به امیران کلهر پرداخته است که جدا از نام این امیران، تنها روایت­‌های بسیار کوتاهی درباره­‌ی ایشان آورده شده است. از این­رو حتا با وجود چنین نوشته­‌هایی، دستیابی به شناخت بیشتر از تمدن و فرهنگ کرمانشاهان نیاز به کار فراوان در راستای فرهنگ شفاهی دارد.

اگر چه بیشتر کارهای منتشر شده­‌ی “سازمان دانش بومی و فرهنگ شفاهی ایران باختری” در راستای شناخت و شناساندن تمدن و فرهنگ این بخش از زاگرس بوده، ولی کاری بدین سترگی، دشوارتر از آن است که از توان یک سازمان غیردولتی و بدون پشتیبانی بیرونی برآید. به­‌راستی بدون کار روشمند از سوی ده­ها تیم پژوهشی، دریافتن فرهنگ ژرف این بخش کهنسال از تمدن زاگرس و میانرودان، در­باره‌­ی همین اندازه هم که به جا مانده، ناشدنی است.

گردآوری فرهنگ شفاهی ایران باختری در بخش عملی درس مردم­شناسی در گروه ترویج و توسعه­‌ی پردیس کشاورزی دانشگاه رازی از سال 1380 آغاز گردید. زبانزدهای گرد آمده در این مجموعه تنها بخشی از آن گردآمده‌­ها است و امید است که در آینده بتوان بازمانده‌­ی مثل­ها را به همین شیوه به چاپ رساند. افزون برمثل­ها و زبانزدهایی که چشم به راه چاپ هستند، شمار بسیاری استوره (= اسطوره) و افسانه­‌هایی گردآمده‌­اندکه نیاز است تا به گویشی که روایت شده‌­اند انتشار یابند.

مه‌سله‌تئ کوردی کرماشانی (همراه بررسی و واکاوی فرهنگی)

با این همه، در تلاش‌­های انجام شده از سوی ده­ها تن از دانشجویان پیشین نگارنده و در زمانی بیشتر از ده سال، این کار با همه­‌ی نارسایی­‌ها وکمبودهایش تا اندازه‌­ی کمی به انجام رسیده است. ولی همین نیز تنها از آن رو انجام‌­پذیر شد که سرکار خانم ماریه صحرایی با وجود درگیری با کار پایان­‌نامه­‌ی دکترای خود، کمر همت به تایپ و آوانگاری آن بست که آن هم، البته بیشتر از دو سال زمان برد.

ایشان که خودش با کردی کرمانشاهی به خوبی آشنایی دارد، از گنجینه­‌ی دانش پدر بزرگوارش نیز برخوردار بود که شوربختانه ایشان پیش از پایان کتاب به یار پیوستند. خاندان صحرایی از میان ایل نامدار سنجابی برخاسته که خود یکی از ستون­‌های استوار فرهنگ و تمدن کرمانشاهان بوده است. از این­رو جا دارد که در اینجا از سرکار خانم ماریه صحرایی و همه­‌ی آن دانشجویانی که در کارگردآوری این مجموعه تلاش کردند سپاسگزاری شود. همچنین جا دارد که در پایان یادی و سپاسی داشت از بانوی گرامی ثریا کریمی که در بازبینی و بهبود نسخه­‌ی پایانی این کتاب کوشش فراوان نمودند.

این جُنگ دستاورد تلاش ده‌­ها تن از دانشجویان گروه ترویج و توسعه­‌ی روستایی دانشگاه رازی است که از میان خانواده و بستگان و آشنایان خود در بخش­‌های گوناگون سرزمین­‌های کرمانشاهان در گونه‌­های فراوان گویشی گرد آمده، ولی در این کتاب به ناچار تنها به یک گونه­‌ی گویشی آوانگاری شده­ است.

روش تهیه  کتاب خِرَدِ مردمی در زبان کردی

This post is available: