کتاب گزارشی از بازرگانی و جامعهی شهر و ایالت کرمانشاه در سدهی نوزدهم میلادی یگانه گزارش پژوهشی است؛ در رابطه با تاریخ و جعرافیا، جامعهی شهری، جمعیت و ایل، شیوههای داد و ستد و بارزگانی کرمانشاه. این گزارش را یاسنت لوئی رابینو در اوایل قرن نوزدهم به زبان انگلیسی نوشته است و فریبرز همزهای در سال ۱۳۸۹ گردآوری کرده و به فارسی برگردانده است. شیوهی پژوهشی ریزبینانه و روشمند این گزارش، این کتاب را یک گنجینهی پربها و بیهمتا برای کسانی میسازد که در پیوند با کرمانشاه و اقتصاد آن کار میکنند. بیشتر آمارهایی که در این گزارش آورده شدهاند، دست یکم و از سوی خود رابینو گردآوری شدهاند. برخی دیگر از آمارها را نیز، او از روی کتاب مالیات حکومتی رونویسی کرده است. پیشگفتار گزارشی از بازرگانی و جامعهی شهر و ایالت کرمانشاه در سدهی نوزدهم میلادی در ادامه همین متن آمده است.
برای دسترسی به آگاهی های بیشتر در رابطه با این گزارش کامل تاریخی فهرست مطالب و پیشگفتار کتاب را در قالب فایل PDF برای دانلود گذاشتهایم. در صورت نیاز روی لینک نام کتاب گزارش بازرگانی جامعهی شهری و ایالت کرمانشاه کلیک نمایید.
کتاب گزارشی از بازرگانی و جامعهی شهر و ایالت کرمانشاه در سدهی نوزدهم میلادی
مهمترین دشواری بر سر راه پژوهشگرانی که در بارهی ایران کار میکنند، همانا کمیابی یا کم و بیش، نبود گزارشهای تاریخی است. اگر چه گفته میشود نخستین کتاب تاریخ جهان، از سوی رشیدالدین ایرانی در زمان مغول به فارسی نوشته شده است، ولی کتابهای تاریخی فارسی، همگی و یا بیشتر آنها، در بارهی تاریخ فرمانروایان و جنگهای ایشان نوشته شدهاند؛ تودههای مردم جای ناچیزی در نوشتههای تاریخی داشتهاند.
در کتابهای تاریخی رسمی هم، بسیاری از جنبههای هنری، اجتماعی، اقتصادی و غیره، کم و بیش نادیده گرفته شدهاند. همین کمبود گزارشهای تاریخی است که پژوهشگران را نیازمند هر نوشتهای کرده است که به هر عنوانی، از سوی کسانی نوشته شدهاند که تاریخنگار دربار نبودهاند. ولی شمار این گونه کتابها، شاید به اندازهی انگشتان دو دست نشود. برای همین، نوشتههایی مانند سفرنامهی ناصرخسرو قبادیانی، از دیدگاه بررسیهای تاریخی دارای ارزشی بیمانند هستند. ولی این گونه کتابها آن چنان کم هستند که پژوهشگران ناگزیر بودهاند تا به دنبال هر منبع ممکنی به تلاش بپردازند. یادداشتهای جهانگردان وکارگزاران اروپایی، یکی از چنین منبعها شمرده میشوند.
ولی همانگونه که آمد، نه تنها گزارشهای تاریخی در بارهی جنبههای گوناگون زندگی اجتماعی، هنری و اقتصادی کمیاب هستند، بلکه آگاهیهای موجود در بارهی جامعههای مردمی نیز کمتر یافت میشوند. به ویژه، هر چه که از پایتختهای هر دوران تاریخی دورتر میشویم، اندازهی گزارشهای به جا مانده کمتر و کمتر میگردد.
گزارشی از جامعهی شهر و ایالت کرمانشاه
از این رو، آگاهیهای ما از جامعههای بخشهای باختری ایران (که برای چندین سده از کانونهای قدرت به دور بودهاند)، بسیار ناچیز است. به همین جهت، هنگامیکه با دشواری فراوان نگارنده به نسخهای از گزارشهای رابینو در بارهی کرمانشاه دست یافت، این کشف خرسندی فراوانی را ایجاد نموده و به دنبال آن، توانست در بسیاری از نوشتههای خود نیز از آن بهرهمند گردد. چه، براستی میتوان گفت که هنوز کسی نتوانسته است با این ریزبینی، کاری همانند آن را در بارهی اجتماع و اقتصاد کرمانشاه را تهیه نماید. اگر چه همین گزارش نشان از خواب بودن و بیخبری ایرانیان، در آن دوران را دارد و میتوان پنداشت که با گردآوری چنین آگاهیهای ریزبینانه بوده است که انگلیسیها توانستند به آن سادگی در کشورهای آسیایی و دیگر بخشهای جهان رخنه نمایند.
افزون بر این گزارش، رابینو گزارشهای دیگری در بارهی اقتصاد کرمانشاه در سالهای ۱۹۰۲ تا ۱۹۰۴ میلادی را تهیه نموده است که در آینده، آنها نیز به فارسی برگردانده خواهند شد. باید یادآور شد که رابینو گزارشهای هم در بارهی لرستان و مازندران نوشته که آنها نیز از ارزش فراوان برخودار هستند. گزارش رابینو در بارهی مازندران، مدتهاست که به فارسی برگردانده شده است. به پنداشت نگارنده، اگر کارهایی مانند این نوشتهها در بارهی دیگر بخشهای ایران وجود میداشت، ما شاید بدینگونه در تاریکی و ناآگاهی در بارهی اجتماع و اقتصاد کشور، در سدههای گذشته نمیبودیم و نیاز به این همه گمانهزنی نمیداشتیم.
شهر و ایالت کرمانشاه در سدهی نوزدهم میلادی
اگر چه بهراستی در این کتاب چیزی وجود ندارد که بتواند در راستای گرایشهای نویسنده دگرگون شده باشد؛ ولی در هر موردی برگرداننده حق دستکاری در متن را ندارد و بایستی بدون کم و کاست و با امانتداری، داوری را به خواننده واگذارد. ولی در کل، بهتر است خوانندگان دیدگاه انتقادی خود را، هنگام خواندن گزارشهایی که از سوی بیگانگان نوشته شدهاند از دست ندهند و گرایشهای گوناگون آنها را همچنان و در همه حال مد نظر داشته باشند. از سوی دیگر، بیگانه بودن یک پژوهشگر نباید دلیل بر رد یا پذیرش یک کار باشد؛ به همان گونه که بومی بودن به تنهایی نمیتواند ارزش پژوهش کسی را بالا برده و یا پایین بیاورد. از این رو، خردِ خود خواننده باید در همه حال راهبرش باشد.
آمارهای این کتاب، در بارهی بازرگانی و اجتماع و ایلهای کرمانشاه، ما را به اندازهی بسیاری به آنچه که در پایان دوران قاجار در این دیار میگذشته آشنا میسازد. اگر چه یافتن این گزارش بیش از اندازه دشوار بود، با وجود این، نگارنده بر آن شد که نمیتواند این گزارش را، برای همیشه برای خود نگاه دارد و میبایست آن را در اختیار فارسیزبانان و به ویژه کرمانشاهیان و دوستداران کرمانشاه گذاشت؛ چه حتا کسانی هم که به کتابخانههای اروپایی دسترسی دارند، تا کنون نتوانستهاند از آن بهره گیرند. افزون بر اینها، این پژوهش ریزبینانه و روشمند، این کتاب را یک گنجینهی پربها و بیهمتا برای کسانی میسازد که در پیوند با کرمانشاه و اقتصاد آن کار میکنند. بیشتر آمارهایی که در این گزارش آورده شدهاند، دست یکم و از سوی خود رابینو گردآوری شدهاند. برخی دیگر از آمارها را نیز، او از روی کتاب مالیات حکومتی رونویسی کرده است.

گزارشی از بازرگانی کرمانشاه نوشته رابینو
رابینو نمایندهی امپریال بانک ایران یا همان بانک شاهی بوده که نخستین بانک مدرن ایران میباشد. او در سال ۱۸۷۷ میلادی چشم به جهان گشوده و در سال ۱۹۵۰ از جهان رفته است. این نشان میدهد که او، این گزارش را در آغاز جوانی خود نوشته و برای همین نیز بسیار ستایشبرانگیز مینماید. افزون بر گزارشهایی که بیش از اندازهی معمول جامع نوشته شدهاند، رابینو یک مقاله نیز در بارهی سکههای ایرانی دارد که دارای ارزش فراوان است.
- نوشتههای رابینو:
- L. Rabino di Borgomale, Coins, medals and seals of the Shahs of Iran, 1500-1941, Hertford, 1945.
- L. Rabino di Borgomale, Rulers of Gilan, in: Journal of Royal Asiatic Society, Vol. III, 1920, P.294.
- L. Rabino di Borgomale, A Journey in Mazandaran (from Rasht to Sari), in: Geographical Journal, Vol. 42, no. 5, Nov. 1913, pp. 435-454.
- L. Rabino di Borgomale, Mazandaran and Astarabad, London, 1928.
- L. Rabino di Borgomale, Les anciens sports au Guilan, in: RMM 26, 1914, pp. 97-112.
- L. Rabino di Borgomale, Gazetteer of Kirmanshah, Simla, 1907.
- L. Rabino di Borgomale, Les tribus du Louristan, in: Revue du Monde Musulman, 1916, pp. 1-46.
برای خوانندگانی که با نوشتههای نگارندهی این برگردان آشنایی ندارند، باید یادآوری شود که در این مورد نیز تلاش بر این بوده که زبانی ساده و زیبا به کار گرفته شود. نگارنده مانند گذشته کوشیده است که تا آن اندازه که شدنی بوده از درون میدان دستور زبان فارسی بیرون نرفته و بدون آسیب خوردن به مطلب از واژههای فارسی بهره گیرد. همین گاهی میتواند برای برخی از خوانندگان ناآشنا باشد که واژههایی مانند ”دوری”، “بلندی” و “درازا” را به جای “فاصله”، “ارتفاع” و “طول” بیابند؛ ولی نگارنده امید دارد که به زودی زبان ناصرخسرو برای ما آشناتر از زبان میرزابنویسهای دوران قاجار بشود.
بازرگانی کرمانشاه
اصل گزارش رابینو که در سال ۱۹۰۳ میلادی در لندن به چاپ رسیده، بدون نگاره یا تصویر به چاپ رسیده؛ ولی در این برگردان فارسی با چند نگاره آذین شده که یا از نگارههای گذشته، از زمان نوشتن کتاب است و یا از مکانهای تاریخی بازمانده از آن دوران است که از سوی من (همزهای)گرفته شدهاند. باید یادآور شد که بیشتر بافت قدیمی شهرها، بیتوجه به ارزش فرهنگی آنها ویران شده و با ساختمانهای نامناسب جدید جایگزین شدهاند. ولی خوشبختانه ساختمان بانک شاهی هنوز پابرجاست که از نگارهی آن برای روی جلد کتاب بهره گرفته شده است.
بسیاری از نامهای ایرانی در نسخهی اصلی به گونهای نوشته شدهاند که به سادگی بازشناخته نمیشوند. تلاش بسیار گردیده تا این نامها درست نوشته شوند. در این راستا از آگاهان بومی (مانند آقای خسرو پرهام) نیز یاری گرفته شده است. با وجود این، چه بسا برخی از نامها درست نوشته نشده باشند؛ برای همین، اصل بیشتر نامها به گونهای که در گزارش رابینو آمده است، در زیرنویس نیز آورده شدهاند. افزون بر اینها هر جا نیاز بوده، برخی از آگاهیهای توضیحی در زیرنویس افزوده شده و برای این که از زیرنویس رابینو جدا شوند، نام این نگارنده (همزهای)در کمان در برابر آنها نوشته شده است. به سبب اهمیت این کتاب برای پژوهشهای آینده، امید است که به یاری آگاهان بومی، همهی نامها در چاپهای آینده به شیوهی درست آورده شوند.
تهیه : کتاب گزارشی از بازرگانی و جامعهی شهر و ایالت کرمانشاه در سدهی نوزدهم میلادی از فریبرز همزهای
رزم نامه یا شاهنامه کردی و کتاب هرسین از دیگر دستاورهای سازمان دانش بومی و فرهنگ شفاهی